Cada ano saen ao mercado uns 200 fármacos que non son novos de todo, pero si que cambian de misión. O reposicionamiento dun medicamento, ás veces por casualidade e outras pola análise das súas propiedades, permite acurtar os prazos e os custos da investigación e dar solucións innovadoras a enfermidades diferentes. É o que fai o grupo de Metabolismo Molecular da USC cun composto orixinalmente empregado en quimioterapia e que agora demostra a súa eficacia para combater o fígado graxo, unha das principais consecuencias da obesidade.

Detrás dun composto químico con alcume de robot futurista, o “UK-92,480”, está un dos fracasos máis exitosos da medicina moderna. A farmacéutica Pfizer pensaba tirar a toalla pola falta de avances deste vasodilatador, máis coñecido como sildenafil, no tratamento da anxina de peito, cando os efectos secundarios nalgúns dos voluntarios dos ensaios cambiaron o rumbo da investigación. Un dos científicos da multinacional, Chris Wayman, aplicou o medicamento a varios tecidos de home, un deles procedente dun paciente con impotencia. O resto da historia é dabondo coñecido. “Estabamos fronte a algo moi especial”, lembraba Wayman nunha entrevista tempo despois.

O 27 de marzo de 1998 a Administración de Drogas e Alimentos de Estados Unidos (FDA, polas siglas en inglés) aprobou o uso do sildenafil para a disfunción eréctil, comercializado coa marca Viagra. Nos tres primeiros anos, as vendas da popular pastilla azul superaron os 1.000 millóns de dólares. Acaba de cumprir o seu vixésimo aniversario e, aínda que xa ten competencia e mesmo unha versión en xenérico, é un dos exemplos máis frutíferos do reposicionamiento dun medicamento: fármacos pensados para tratar unha enfermidade que acaban indicados para outras doenzas, a miúdo sen solución ata ese momento.

“A gran vantaxe de reposicionar un fármaco é acurtar os longos tempos que necesita unha medicina nova porque moitas das probas de toxicidade ou seguridade están feitas previamente”, explica Rubén Nogueiras, coordinador do proxecto Reprosteatosis. Con el, o grupo de Metabolismo Molecular do Centro Singular de Investigación en Medicina Molecular e Enfermidades Crónicas (CiMUS) da Universidade de Santiago de Compostela (USC) quere darlle unha segunda vida a un composto oncolóxico para combater a silenciosa e cada vez máis frecuente doenza do fígado graxo.

O perigo dunha doenza silenciosa

A enfermidade hepática graxa non alcohólica converteuse na patoloxía de fígado crónica máis común, asociada á obesidade e á síndrome metabólica. As diferenzas nos hábitos alimenticios fan que a súa prevalencia varíe moito en función dos países. Os últimos estudos estiman que en España afecta ao 25,8% da poboación.

“A obesidade está a multiplicarse de forma asombrosa en practicamente todo o mundo e os pacientes con fígado graxo están tamén aumentando de forma desmesurada”, apunta Nogueiras. A enfermidade non condiciona demasiado a vida diaria dun paciente. Paradoxicamente, ese é un dos principais inconvenientes. Ao non ser diagnosticada en fases iniciais, progresa e, cando se detecta, é xa unha patoloxía hepática avanzada, que, segundo o tamén profesor titular da USC, “pode derivar nunha fibrose, nunha cirrose ou nun cancro de fígado”.

A pesar do moito que se fala dela, a obesidade é unha enfermidade relativamente nova, polo que case non existen tratamentos. Tampouco para as doenzas asociadas, como o fígado graxo. “Agora mesmo estase investigando moito nesta área polo grande interese sanitario e comercial –sinala Rubén Nogueiras–, pero as enfermidades metabólicas son xeralmente multifactoriais e moitos fármacos teñen unha eficacia moi baixa porque actúan sobre un dos factores, pero non sobre o resto”.

O “gardián do xenoma”

Durante a súa partipación nun proxecto do Consello Europeo de Investigación (ERC, polas súas siglas en inglés), o grupo de Metabolismo Molecular do CiMUS empezou a atar cabos sobre a función que o supresor tumoral máis coñecido exerce no metabolismo. Chámase p53, aínda que os científicos bautizaron a esta proteína como o “gardián do xenoma” porque o seu comportamento é fundamental no desenvolvemento ou non dos tipos de cancro máis habituais.

Se existen fármacos para o cancro que actúan sobre p53, quizais algún pode ter efectos metabólicos relevantes?, preguntáronse os investigadores do CiMUS. Esa foi a súa hipótese. “E, efectivamente, atopámonos con que un activador de p53 era capaz, polo menos en roedores, de reverter a esteatose hepática non alcohólica”, afirma Nogueiras.

Ese activador é a doxorrubicina, un fármaco de quimioterapia para tratar o cancro de mama, estómago, pulmón, tiroides e a leucemia, entre outros. No paciente oncolóxico adminístrase por vía intravenosa para asegurar que chega ás células nas cantidades necesarias. Para o fígado graxo as doses son menores. “O que fixemos é combinar a doxorrubicina con outro produto para aumentar a dispoñibilidade e que sexa eficaz por vía oral”, indica o coordinador de Reprosteatosis.

Na antesala do paciente

Cos resultados conseguidos nas primeiras probas, o proxecto empeza agora a seguinte fase de ensaios para medir a súa eficacia e seguridade. Nese paso intermedio antes do salto ao paciente, o grupo de investigación conta co apoio de Ignicia, o programa da Consellería de Economía, Emprego e Industria, a través da Axencia Galega de Innovación (Gain), en colaboración coa Fundación Barrié, para validar novas tecnoloxías en condicións reais e facilitar o acceso ao mercado de proxectos de investigadores galegos con novas empresas e patentes e impulsar a creación de emprego de alta cualificación.

“O Ignicia rompe a barreira histórica entre investigación e valorización de resultados, proporciona un financiamento adecuado de acordo ás necesidades de cada proxecto e, o que é tamén moi importante, hai un seguimento personalizado para axudar a tomar as decisións correctas”, sinala Rubén Nogueiras, que cre que o programa “profesionalizou este tipo de aspectos, totalmente novos para a gran maioría de investigadores”. Por iso está a ser tan relevante o estudo do valor comercial de Reprosteatosis, que aspira a crear unha patente e comercializala cunha empresa farmacéutica.

Imaxes relacionadas

Premendo en calquera das imaxes vense, e poden descargarse, a tamaño completo.